بازنگری در برنامه‌های صداوسیما با هدف حذف یا مدیریت اسپانسرها قمار شرعی در رسانه ملی
پرهام نورافزا
اخیرا انتقادهای فراوانی درباره عملکرد صداوسیما و رویکردش به درآمدزایی از طریق اپلیکیشن‌ها وارد شد تا آنجا که آیت‌الله مکارم‌شیرازی در پاسخ به یک استفتاء درباره برنامه «برنده باش»، این برنامه را مصداق قمار دانست و همین باعث شد تا موج جدیدی از انتقادها شکل بگیرد. پس از این اتفاق مقام معظم رهبری هم به این ماجرا حساسیت نشان دادند و به حذف چنین شیوه‌هایی برای درآمدزایی در رسانه ملی تذکر دادند. «نباید فرهنگ نشستن و انتظار ثروت بادآورده را در مردم ترویج کنیم.» این جمله را رهبر انقلاب، صبح روز چهارم اردیبهشت‌ماه سال 1398 به مناسبت روز کارگر در دیدار با کارگران ایرانی بیان کردند؛ ایشان در این دیدار اشاره‌ای ضمنی به برنامه‌های تلویزیون ملی ایران و نوع فرهنگ‌سازی آنها در سال‌های اخیر؛ داشتند و فرمودند: «ما باید فرهنگ کار و تولید و تلاش را ترویج کنیم. روحیه نشستن و انتظار ثروت بادآورده [را کشیدن] باید از بین برود؛ این را نباید ترویج کنیم. دستگاه‌های مختلف، کاری از نوع بخت‌آزمایی را انجام ندهند؛ این را متوجه باشند. در قرآن آمده «لَیسَ لِلانسان اِلّا ما سعی»، دستاورد واقعی انسان آن چیزی است که محصول سعی و تلاش اوست. آن جایی که فکر، بازو، همت و اراده انسان کاری کند، جایی است که جامعه را رشد می‌دهد. باید تلاش کرد؛ منتها ما نگاه‌مان فقط مادی نیست، دنبال معنویت و صلاح و عزت جامعه و پیشرفت اخلاقی جامعه هم هستیم.»
نتیجه تذکر جدی مقام معظم رهبری، صدور بخشنامه‌ای از سوی عبدالعلی علی‌عسکری، رئیس سازمان صدا و سیما به اداره‌کل بازرگانی این سازمان بود. رئیس سازمان صدا و سیما بلافاصله طی بخشنامه‌ای اعلام کرد: «با توجه به فرمایش مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در مورد فرهنگ کار به مناسبت روز کارگر، نسبت به بروز و ظهور رسانه‌ای اسپانسرهایی که مانع این فضیلت هستند تجدیدنظر کنید.» در پی این اتفاقات مرتضی میرباقری، معاون سیما هم درباره برنامه‌های صدا و سیما به‌منظور تقویت روحیه کار و تلاش یادداشتی منتشر کرد. میرباقری در بخشی از این یادداشت نوشته است: «در سال‌های اخیر به علت تنگناها و فشارهای مالی و لزوم پاسخگویی به نیاز فرهنگی مردم و تامین برنامه‌های متعدد و متنوع، به‌رغم مخالفت ذاتی و مبنایی، مشارکت و اسپانسر به تلویزیون تحمیل شد.» او در ادامه آورده است: «خوشبختانه تذکر اخیر مقام معظم رهبری در جمع کارگران عزیز در روز کارگر مبنی‌بر پرهیز از اشاعه روحیه بخت‌آزمایی و توجه اساسی به فرهنگ کار و تلاش، برنامه‌ریزان و برنامه‌سازان را بیش از پیش ملزم به تحقق این فرمایش خواهد کرد که با دستور اخیر رئیس سازمان صدا و سیما در حال بازنگری اساسی در تمامی برنامه‌های رسانه ملی برای حذف یا مدیریت عواملی همچون اسپانسرها برای از میان برداشتن این روحیه و تنبلی خصوصا در مسابقات و برنامه‌های ترکیبی و نیز تقویت فرهنگ کار و تلاش در تمامی ساختارهای برنامه‌سازی اعم از سریال‌ها، مستندها، انیمیشن ترکیبی و مسابقات تلویزیونی خواهیم بود.»
این صحبت‌ها مشخصا پس از آن بیان شد که استفتاء یکی از مقلدان، آیت‌الله مکارم‌شیرازی را به اظهارنظری صریح درباره برنامه تلویزیونی «برنده باش» واداشت. «برنده باش» در صدر فهرست برنامه‌هایی از قبیل «پنج ستاره»، «ستاره‌ساز» و انواع و اقسام مسابقات پیامکی، اپلیکیشنی و استودیویی تلویزیون قرار می‌گیرد که تردیدی نیست «ترویج‌دهنده انتظاری متوهمانه برای ثروت بادآورده» و مصداق بارز «قمار» و «عدم مالکیت مشروع برندگان آنها بر چیزی که برنده شده‌اند و برگزارکنندگان مسابقه بر سودی که نصیب‌شان شده» است. آیت‌الله مکارم‌شیرازی در استفتایی مکتوب که از سوی سازنده این برنامه پس از شرح نوع برگزاری مسابقه «برنده باش» از مرجع تقلیدش پرسیده بود که آیا برگزاری این نوع مسابقات و شرکت در آنها جایز است و آیا شرکت‌کننده، مالک شرعی جایزه خواهد شد؟ پاسخ گفت: «این کار قمار است و کسانی که شرکت می‌کنند، مالک آن جوایز نیستند.» پس از بازتاب گسترده پاسخی که آیت‌الله مکارم شیرازی به این استفتاء داده بود، روابط‌عمومی برنامه تلویزیونی «برنده‌باش» نهایت تلاشی را که می‌توانست برای آخرین دفاعیات از این برنامه انجام بدهد، به کار گرفت و با انتشار نامه‌ای در قالب توضیحی نوشت: «در پی انتشار استفتایی پیرامون مسابقه «برنده باش» به اطلاع می‌رساند فرض مطرح شده در سوال استفتاء کامل نیست و طبیعتا فرض ناکامل، جایگاه سوال را مخدوش می‌سازد.»
یکی دو روز بیشتر از این توضیح روابط‌عمومی «برنده باش» نگذشته بود که اشارات رهبر انقلاب به این موضوع، در جمع کارگران ایرانی، تنور بحث درباره قمار دیجیتالی تلویزیون را قبل از آن که سرد شود، حرارتی مجدد و مضاعف داد. از طرفی همزمان با دیدار کارگران ایرانی با رهبر انقلاب، آیت‌الله مکارم هم پیش از شروع درس خارج فقه در مسجد اعظم، با ورود مجدد به این موضوع، موضع‌گیری‌اش را چنان صریح و غیرقابل تحریف بیان کرد که دیگر روابط‌عمومی «برنده باش» یا هر کدام از برنامه‌های شبیه به آن نتوانند بگویند «سوال استفتاء کامل نیست و طبیعتا فرض ناکامل، جایگاه سوال را مخدوش می‌سازد.» آیت‌الله مکارم در این‌باره با اشاره به اینکه سوالات این نوع مسابقات هم باید معقولانه باشد چراکه گاهی اوقات حتی سوالات مذهبی نامعقولی مطرح می‌کنند، در ادامه گفت: «فرض بگیریم سوالات خوب، اگر پول جوایز را (برگزارکنندگان مسابقه) از خودشان بدهند اشکالی ندارد، اما اگر پول را از شرکت‌کنندگان بگیرند کما اینکه عده زیادی به روش‌های مختلف این کار را می‌کنند و غالبا بخش اعظم پول به جیب برگزار‌کننده مسابقات می‌رود و درصد اندکی به شرکت‌کنندگان می‌دهند، در اینجا هر دو حرام می‌شود.» این مرجع تقلید با تاکید مجدد بر اینکه این مساله نوعی بخت‌آزمایی و قمار است، تصریح کرد: «سایر حضرات آقایان(مراجع تقلید) هم همین نظر را گفته‌اند و ما البته با صراحت بیشتری بیان کرده‌ایم.» بخش ابتدایی صحبت‌های آیت‌الله مکارم که به نوع سوالات طرح شده در مسابقه «برنده باش» اختصاص داشت، نشان می‌داد که ایشان خودشان برنامه را دیده‌اند و نمی‌شود گفت که شخص استفتاء‌کننده درست سوال پرسیده و باعث سوءتفاهم شده است. گرچه در پاسخ روابط‌عمومی این برنامه هم هیچ اشاره‌ای نشده بود که کدام بخش از این سوال مخدوش است؟ بخش پایانی صحبت‌های آیت‌الله مکارم هم مساله‌ای جدی را طرح می‌کرد و به این ترتیب شکی باقی نمی‌ماند که شیوه فراگیر رسانه ملی در ماه‌ها و سال‌های اخیر برای برنامه‌سازی‌های تلویزیونی، مصداق قمار است. رهبر انقلاب درباره تاثیر فرهنگی این برنامه‌ها هشدار دادند و آیت‌الله مکارم‌شیرازی به قمار بودن و حرام بودن آنها اشاره کردند و غیر از این موارد هم جست‌وجو در فرآیند حقوقی این برنامه‌ها یا پیگیری منابع مالی تولیدشان و چگونگی پیوست این درآمدها به خزانه تلویزیون و... هم سوالات متعددی در ذهن افکار عمومی مطرح کرده‌اند که اتفاقا هیچ‌کدام هم مخدوش نیستند و در عوض، پاسخ‌هایی که در برابرشان قرار داده شده، مبهم و ناقص و غیرمنطقی است؛ البته اگر پاسخی در کار بوده باشد.
عدم شفافیت مالی یکی از ایراداتی است که در خصوص درآمد مسابقات پیامکی در رسانه ملی مطرح است. شرکت توسعه کسب‌وکار ایرانی(توسکا)، یکی از شرکت‌های اقماری صدا و سیماست که از مهرماه 1396 به صورت رسمی ثبت شد و توانست در آگهی مزایده‌ای که تنها 10 روز بعد و در 26 مهر 1396 برگزار شد، انحصار تبلیغات مرتبط با سرویس‌های ارزش افزوده و اپلکیشین‌ها در سازمان صدا و سیما را کسب کند. توسکا، همچنان تن به شفاف‌سازی درباره اساسنامه این شرکت و فعالیت‌هایش در برنامه‌های تلویزیونی و درآمدی که تا امروز از کد‌های دستوری و سرویس‌های ارزش افزوده کسب کرده، نداده و همچنان مشخص نیست که ارتباط مالی‌اش با انبوه برنامه‌های تلویزیونی که اعلام کرده خود اسپانسر آنها بوده، چگونه است.
