بررسی جایگاه مفاهیم دینی و ادبیات در سینمای ایران

پرهام نورافزا

جایگاه مفاهیم دینی و ادبیات ایران در سینمای ایران در نشست‌های بخش فرهنگی جشنواره چهلم مورد بررسی قرار گرفت.

نشست‌های فرهنگی چهلمین جشنواره فیلم فجر با رویکردهایی چون، سینما در دوران پساتلویزیون، سینمای راهبردی با نگاهی به فردا، سینما، دین و ایدئولوژی و تنوع فرهنگی و زبانی در سینما برگزار شد.
نخستین نشست فرهنگی روز نهم جشنواره فیلم فجر، نشست فرهنگی «سینما در دوران پساتلویزیون» با حضور محمد حسام‌پور، معاون ساترا (سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر) و علی رجب‌زاده، دانشیار دانشگاه صدا و سیما بود.

​​​​​​معاون ساترا در این نشست ابتدا به بیان مفهوم «پساتلویزیون» در نگاه محققین و پژوهشگران رسانه پرداخت و بیان کرد: تطور تاریخی تلویزیون بیانگر تحولات فرهنگی و فناورانه است که از تلویزیون پخش سراسری (آنتن زمینی ) به تلویزیون های ماهواره ای و تلویزیون اینترنتی و از شبکه های محدود به تکثر شبکه های تلویزیونی ، شبکه های موضوع محور و مخاطب خاص می‌رسیم. در واقع پسا تلویزیون را می توان معرفی الگوی جدید از تلویزیون که محصول تلفیق تلویزیون و اینترنت است ، دانست. تلویزیون های اینترنتی با  راه اندازی ای پلیر بی بی سی  در سال 2007 ، آغاز به کاریوتیوب وآغاز توزیع اینترنتی فیلم های سینمایی نتفلیکس در سال 2007 معنی پیدا کرد.

حسام پور ادامه داد: در دوران پسا تلویزیون ، مفهوم «تلویزیون با کیفیت» مجددا مطرح می شود و این دوران را «دوران پلاتینیوم» تلویزیون نیز نامیده می شود  که در واقع برنامه های با کیفیت و ارزشمندی توسط اچ بی او و بعدها نت فلیکس ساخته می شود و تلویزیون با سینما در تولید محتوای فاخر و با کیفیت رقابت می کند. «دوران پلاتینیوم » ، را شاید بتوان  شبیه دوران طلایی تلویزیون در دهه 50 میلادی دانست که بازیگران و کارگردانان جوان در تلویزیون جذب شدند و تاترهای استودیوی را در دکورهای عظیم به صورت زنده برای مخاطب فرهیخته اجرا می کردند.

وی پیشرفت های فناورانه دوران اخیر تلویزیون را باعث شکل گیری دو رویکرد خاص زیباشناسی « سینمای خانگی » و « تلویزیون موبایلی» دانست و  افزود معرفی فناوری سینمای خانگی بیش ازهمه تلویزیون را به سینما شبیه کرد.
در این نشت علی رجب‌زاده طهماسبی، دانشیار دانشگاه صدا و سیما هم بیان کرد: اکنون برخی از سینماگران به علت سرعت بالای اینترنت که مخاطبان در اختیار دارند آثارشان را پلتفرم‌های اینترنتی قرار می‌دهد. سینماگران با مدل‌های مدرن ارتباطی می‌توانند محتوا را به مخاطبان منتقل کنند و این فرصت بدون شک، فضای رشد و تعالی را فراهم خواهد کرد.
در نشست بعدی محوریت موضوع سینمای راهبردی با نگاهی به فردا بود. در این نشست دکتر سعید غفاری عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) گفت: سینما نقطه تلاقی هنر، فرهنگ و رسانه است. ترکیب رسانه و هنر قابلیتی به سینما داده که آن را به عاملی تاثیرگذار در حوزه فرهنگ تبدیل کرده‌ است. سینما ظرفیت بی‌بدیلی برای تبدیل زمان دارد و می‌توان گذشته، حال و آینده را بازنمایی کرد. فناوری نیز ظرفیت‌های این رسانه را افزایش داده است. 
غفاری درباره سینمای بعد از انقلاب اظهار کرد: سینمای ما در گام اول خود پس از انقلاب به مسیر خوبی رفت. در دهه 60 سینما به دنبال تمایز بخشی با قبل از انقلاب بود اما بعد از آن چرخه تولید فیلم، متناسب با نیازها و اهداف جمهوری اسلامی رشد نکرد‌. در این 40 سال وارد جنگ روایتی شده‌ایم. فیلم‌هایی که ساخته شده، در چارچوب ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی بوده است.

در نشست سوم، که شاید چالشی ترین نشست روز بود، موضوع سینما، دین و ایدئولوژی مطرح شد. کش مکش برای ورود ایدئولوژی به سینما موضوع جدیدی نیست اما شاید برای اولین بار در جشنواره فیلم فجر یک روحانی این موضوع را باز کرد. حجت‌الاسلام دکتر عبدالحسین خسروپناه فیلسوف، کارشناس برنامه بود. او نشست را با یک سوال مهم آغاز کرد؛ آیا جامعه‌ای وجود دارد که ایدئولوژی نداشته باشد؟
خسروپناه در پاسخ به این سوال گفت: اگر ما ایدئولوژی را از جهان‌بینی جدا کنیم، اصالت آزادی را زیر سوال برده ایم. سینما را نمی‌توان از ایدئولوژی جدا کرد؛ سینما معجونی از هنرها است. فیلمنامه‌نویس دارای یک جهان‌بینی است و جهان را آنگونه که می‌بیند و می‌شناسد روایت می‌کند. او قطعا تلقی از آزادی، عدالت، فقر و مالکیت دارد که در اثرش آن را بیان می‌کند. باید گفت‌وگویی میان اهل فلسفه و کسانی که سینما را می‌شناسند شکل گیرد تا سینما را عقلانی‌تر کنیم.
او درباره نسبت سینما و دین اظهار کرد: من با نظر دکتر علی شریعتی موافق نیستم که می‌گوید دین و ایدئولوژی  برابرند، همچنین با آن‌هایی که این دو را کاملا جدا می‌دانند نیز موافق نیستم؛ بلکه آنچه به نام سینمای دینی مطرح است، سینمای تاریخ دین است که شبیه آن در هالیوود هم ساخته شده‌است اما گاهی ممکن است آیه و روایتی به فیلم تبدیل شود و اینگونه هم سینمای دینی محقق می‌شود و دقیق‌تر است.
پایان بندی نشست‌های تخصصی روز نهم جشنواره، صحبت کردن در خصوص «تنوع فرهنگی و زبانی در سینما» بود. مهمان این برنامه جهانگیر الماسی بازیگر مشهور تئاتر، سینما و تلویزیون بود. وی ابتدا از مسئولان جشنواره و وزارت ارشاد برای برگزاری چنین نشست‌هایی تشکر کرد و آن را از اتفاقات خوب در سینمای ایران دانست و معتقد بود که جشنواره فجر در مسیر درستی قدم بر می‌دارد. 
الماسی در ادامه به فیلم سینمایی «جاده‌های سرد» نخستین اثر سینمایی مسعود جعفری جوزانی که بهانه نشست هم بود، اشاره ای ظریف داشت. الماسی معتقد بود نمادها در فیلم جوزانی در خدمت داستان بود و تصویربرداری کلاری و منصوری در نوع خود بی نظیر بود. الماسی معتقد بود که همه ارکان فیلم سرجای خود هستند. 
الماسی در ادامه به تمجید از ادبیات کهن و تاثیر آن بر سینما گفت. الماسی معتقد بود که ادبیات ایران و آثار بزرگان شعر و ادب، سرشار از سناریو، دیالوگ و داستان بوده است. به این ترتیب نشست‌های روز نهم جشنواره به پایان رسید.

روز هُمافران شهید

نهمین روز جشنواره با یاد یکی دیگر از شهدای والامقام هشت سال دفاع مقدس گذشت.
خانه جشنواره بای اهالی رسانه در نهمین روز برگزاری خود میزبان دو فیلم «شهرک» و «2888» بود. دو فیلم در دو فضای متفاوت که صحبت‌های فراوانی پیرامون هر دو در افتاد. 
در راهروها و سالن پذیرایی، اهالی رسانه هنگام کار و استراحت درباره ایده خوب هر دو فیلم با یکدیگر صحبت می‌کردند. ایده‌هایی که به نظر جا داشت تا شکل بهتری به خود بگیرند.
فیلم «2888» که روایت متفاوتی از شهادت شهید عباس دوران بود هم جدای از زنده نگه‌داشتن یاد و نام این شهید و همرزمان والامقامش تصویر بکری را از عملیات سایت «سواشی» ارائه کرده بود.

علیرضا زاکانی شهردار تهران هم امروز به خانه جشنواره آمد تا از نزدیک به تماشای آثار هنرمندان بنشیند. او جدای از تماشای دو فیلم جدول اکران امروز، دیگر فیلم‌های دفاع مقدسی جشنواره چهلم را هم در اکرانی اختصاصی به تماشا نشست.
وحید هاشمیان فوتبالیست سرشناس کشور نیز امروز یکی میهمانان ویژه جشنواره بود که برای تماشای فیلم «2888» به خانه جشنواره آمده بود که سوژه دوربین عکاسان قرار گرفت.
پزشکان و مدافعان سلامت امروز مانند دیگر روزهای جشنواره با جدیت بسیار به تب‌سنجی و گرفتن تست کرونا از اهالی رسانه مشغول بودند و واکسیناسیون نیز به شکل مداوم در خانه جشنواره صورت می‌گرفت.
با این که جشنواره به روزهای پایانی نزدیک می‌شود و اهالی رسانه از پس تلاش‌های شبانه‌روزی حجم بالایی از فشار را تحمل می‌کنند اما در پایان نهمین روز جشنواره، اهالی رسانه با سرحالی از خانه جشنواره خارج شدند تا روز دیگر برای تماشای دو فیلم دیگر به برج میلاد بیایند.

بهترین خلبانان دنیا در برج میلاد

در نهمین روز جشنواره فیلم فجر دو فیلم «شهرک» و «2888» در سینمای خانه جشنواره در برج میلاد اکران شدند.

 از نکات جالب اکران های امروز می‌توان به نمایش یک فیلم دیگر در حوزه دفاع مقدس اشاره کرد. 2888 که در کنار «دسته دختران» و «موقعیت مهدی» سومین فیلم این ژانر بود. 

شهرک

شهرک دومین فیلم علی حضرتی امسال و در نهمین روز جشنواره فیلم فجر در برج میلاد اکران شد. فیلم داستان یک جوان عاشق بازیگری است که در راه رسیدن به آن پا به دنیایی متفاوت می گذارد. ساعد سهیلی که با فیلم گشت ارشاد3 پیش از جشنواره روی پرده حضور داشت در این فیلم نقش اصلی را ایفا می کند. سهیلی که در جشنواره دو سال پیش با فیلم پرسرو صدای «روز صفر» حضور پیدا کرده امسال با شهرک در مسابقه سیمرغ حضور پیدا کرده است. سهیلی 34 ساله پیش از این دوبار به خاطر بازی در فیلم «گشت ارشاد» ساخته پدرش سعید سهیلی در سال 1390 و یکبار نیز برای بازی در فیلم «رخ دیوانه» ساخته ابوالحسن داوودی نامزد دریافت سیمرغ بلورین شده و هر دوبار نیز نتوانست به این جایزه مهم دست پیدا کند.

 فیلم شهرک که دومین فیلم علی حضرتی است مانند فیلم اولش «سازهای ناکوک» یک درام اجتماعی است و  البته امسال رقیبانی جدی در این گونه برای رقابت کسب عنوان بهترین فیلم در جشنواره چهلم حضور پیدا کرده اند.

2888

2888 ساخته کیوان علی محمدی و علی اکبرحیدری که سومین فیلم در ژانر دفاع مقدس در جشنواره چهلم بود یکی از متفاوت ترین فیلم ها در گونه به حساب می آید. فیلم که مثل اغلب فیلم های کیوان علی محمدی که سالها با امیدبنکدار همکاری می کرد تیتراژی پر و پیمان از اسامی بازیگران سرشناس را دارد. امین حیایی، هادی حجازی‌فر، حامد کمیلی، کامبیز دیرباز، سام درخشانی، کوروش تهامی، احمد مهرانفر، رضا یزدانی اسامی هستند که حسابی فیلم را تبدیل به یک پروژه پربازیگر کرده اند. هرچند ساختار فیلم به گونه ای است که بازیگران اصلی آن حمیدرضا پگاه، سیاوش مفیدی و نرگس محمدی بودند. فیلم براساس یک واقعه تاریخی در جنگ تحمیلی ساخته شده و در اتاق تاریک عملیات جنگنده های شکاری می گذرد که درانتظار بازگشت شهید عباس دوران و محمود اسکندری دو خلبان اف4 است که به بغداد پایتخت عراق حمله کرده اند. فیلم سیاه و سفید است و ساختار روایی خاصی را برگزیده است به طوری که ستاره های اصلی نقش صداهای خلبان های جسور و توانمند نیروی هوایی ارتش را ایفا می کنند.
این دومین همکاری کیوان علیمحمدی و علی اکبر حیدری بعد از فیلم «سینما شهرقصه » به حساب می آید. این فیلم رقبای جدی در گونه دفاع مقدس در جشنواره چهلم خواهد داشت.

خلاقیت در عین محدودیت

در هشتمین روز جشنواره فیلم فجر دو فیلم‌ «شهرک» به کارگردانی علی حضرتی و فیلم «2888» ساخته کیوان علیمحمدی و علی‌اکبر حیدری به نمایش درآمد. این دو فیلم علیرغم محدودیت‌های خودخواسته در روند قصه یا لوکیشن از خلاقیت زیادی بهره برده‌اند.
فیلم‌ «شهرک» به کارگردانی علی حضرتی فیلمی محدود به یک لوکیشن شهرک است. این فیلم خصلت بازی در بازی دارد و در طول فیلم گروهی از بازیگران از زندگی عادی و شرایط آن جدا می‌شوند تا در یک شهرک و مکانی جدا از جامعه بتوانند به نقش‌های خودشان نزدیک شوند. اما موقعیت شهرک جایی بین ادامه زندگی در یک لوکیشن محدود یا بازیگری در شرایط خاص است. با این روند دوگانه این فیلم به خوبی نشان‌دهنده شیوه بازنمایی در سینما است.
سینما اساسا نمایش زندگی نیست و واقعیت را ارائه نمی‌دهد بلکه اساسا دوربین سینما زاویه دید خود را دارد و به جای واقعیت بازتاب واقعیت و بازنمایی آن را هدف خود قرار داده است. به همین دلیل فیلم «شهرک» یکبار فیلمی بازنمایانه است و در مرحله دوم به خاطر سوژه‌اش این بازنمایی را تشدید می‌کند و خصلت بازی در بازی را ارائه می‌دهد و یک فاصله‌گذاری مدام بین واقعیت-سینما و سینما-واقعیت را به‌طور موکد نشان می‌دهد.

محدود بودن فیلم «شهرک» به‌خاطر سوژه‌اش در لوکیشن شهرک یکی دیگر از تازگی‌های این فیلم است. علی حضرتی در این فیلم خانواده‌های شهرک را با بازیگرانی ساخته است که در آن لوکیشن مشغول زندگی هستند و بازیگران آن همزمان بازی می‌کنند و بازی نمی‌کنند و مرز بین دو جهان واقعیت و هنر چندان قابل تشخیص نیست. 
پرواز در نمای بسته
فیلم «2888» ساخته کیوان علیمحمدی و علی‌اکبر حیدری فیلمی است که از چندین جهت تازگی دارد. خلاصه داستان این فیلم نشان از تفاوت فضای این فیلم با آثار متعارف سینمای جنگ دارد: بیژن افسر کنترل شکاری در اتاق تاریک عملیات، در انتظار بازگشت عباس دوران و محمود اسکندری دو خلبان هواپیما‌های اف 4 است که برای حمله و بمباران به بغداد حمله کرده‌اند. احتمال بازگشت هواپیما‌ها پنج درصد پیش‌بینی شده است.
اغلب سکانس‌های فیلم در اتاق عملیات می‌گذرد و لوکیشن محدودی برای این فیلم درنظر گرفته شده است‌. بسیاری از خلبان‌ها را در فیلم نمی‌بینیم و تنها از طریق صدا با آن‌ها و فعالیت‌های سخت نیروی هوایی در طول سال‌های جنگ تحمیلی آشنا می‌شویم. تمهیدی که در فیلم «2888» به کار رفته است باعث شده که بسیاری از نقش‌های فیلم به صداپیشگی محدود شود و بازیگران حاضر در صحنه نیز همواره در لوکیشن اتاق عملیات باقی بمانند. 
کیوان علیمحمدی و علی‌اکبر حیدری در شرایط سخت لوکیشن محدود داخلی اتاق عملیات و دشواری‌های فیلمبرداری هوایی و رد و بدل شدن صداها فیلم را سیاه و سفید ساخته‌اند و خودخواسته رنگ را از فیلم گرفته‌اند. در شیوه فیلمبرداری نیز فیلم «2888» غالبا از نماهای بسته استفاده کرده است تا سختی کار و استیصال و استرس موقعیت را به تماشاگر منتقل کند. 
تمام این محدودیت‌ها به جذابیت فیلم کمک کرده تا با فیلمی مواجه شویم که سختی‌های نیروی هوایی را در جنگ به شیوه تازه‌ای ارائه می‌کند. حضور بازیگران در این فیلم یکی دیگر از جذابیت‌های فیلم «2888» است. 
بازی‌ها نیز به نوبه خود بداعت دارد. از یکسو بازیگران شناخته شده‌ای چون هادی حجازی‌فر، حامد کمیلی، کامبیز دیرباز، امین حیایی و... با صداپیشگی در فیلم حضور دارند و از سوی دیگر بازیگران جلوی دوربین بسیار متنوع هستند و در ترکیب آن‌ها بازیگران تلویزیونی، تئاتری و نابازیگر به چشم می‌خورد. 

معرفی نامزدهای بخش فیلم کوتاه و مستند چهلمین جشنواره فیلم فجر

نامزدهای دو بخش کوتاه داستانی و مستند بلند چهلمین دوره جشنواره فیلم فجر معرفی شدند.

جلسه جمع‌بندی داوری فیلم‌های بخش مستند و کوتاه چهلمین دوره جشنواره فیلم فجر در دبیرخانه جشنواره فیلم فجر برگزار شد. محمد تهامی‌نژاد، مرتضی شعبانی، احمد ضابطی جهرمی، محمدرضا عباسیان و محمدعلی فارسی داوران فیلم‌های مستند و دانش اِقباشاوی، حامد جعفری و احمدرضا معتمدی داوران فیلم‌های کوتاه هستند.

نامزدهای این دوره از جشنواره در دو بخش به شرح ذیل اعلام شدند:

فیلم‌های کوتاه داستانی:
1. ارفاق (کارگردان: رضا نجاتی، تهیه‌کننده: سولماز وزیرزاده)
2. گذشته (کارگردان: حمید محمدی، تهیه‌کننده: حمید محمدی و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی)
3. ویار (کارگردان و تهیه‌کننده: حورا طباطبایی)

فیلم‌های مستند:

1. احتضار (کارگردان: حجت طاهری، تهیه‌کننده: حجت طاهری، عبدالخالق طاهری)
2. دبستان پارسی (کارگردان و تهیه‌کننده: حسن نقاشی)
3. سرباز شماره صفر (کارگردان و تهیه‌کننده: محمد سلیمی‌راد)

چهلمین جشنواره فیلم فجر 12 تا 22 بهمن در دو بخش رقابتی و فرهنگی به دبیری مسعود نقاش‌زاده برگزار می‌شود.